Հայաստանում 2024 թվականին բոլոր աշխատող անձանց համար պարտադիր եկամտահարկի հայտարարագրման համակարգի ներդրումը, որը պահանջում է հայտարարագրում մինչև 2025 թվականի մայիսի 1-ը, բանավեճ է առաջացրել ինչպես պետական եկամուտների, այնպես էլ քաղաքացիների բարեկեցության վրա դրա հնարավոր ազդեցության վերաբերյալ։ Թեև հայտարարված նպատակն է բարելավել հարկային թափանցիկությունը և ավելացնել պետական եկամուտները, մտահոգություններ են առաջացել սովորական հարկատուների վրա դրա գործնական հետևանքների և ֆինանսական բեռի վերաբերյալ։
Այս համակարգի ներդրումը պահանջում է, որ քաղաքացիները ձեռնարկեն մի քանի նախապատրաստական քայլեր, որոնցից յուրաքանչյուրը կապված է լրացուցիչ ծախսերի հետ։ ID քարտի ձեռքբերումը, որը հայտարարագրման գործընթացի նախապայման է, ենթադրում է ստանդարտ 3000 դրամ վճար 20-21 օրվա ընթացքում տրամադրման համար։ Այնուամենայնիվ, արագացված ծառայությունների մատչելիությունը՝ սկսած 8000 դրամից 5 օրվա տրամադրման համար մինչև զգալի 23000 դրամ 1 օրում ստանալու համար, ներդնում է աստիճանավորված համակարգ, որը կարող է անհամաչափ ազդել այն մարդկանց վրա, ովքեր բախվում են հրատապ ժամկետների կամ ֆինանսական ճկունության պակասի հետ։ Երկրում միակ ID քարտ տպող սարքի հետ կապված տեխնիկական խնդիրների մասին հաղորդումները էլ ավելի են բարդացնում այս մտահոգությունները՝ հնարավոր է, որ հանգեցնեն ուշացումների և քաղաքացիների համար անհանգստության աճի։
Բացի ID քարտից, թվային ստորագրության ձեռքբերումը ևս մեկ պարտադիր քայլ է, որն էլ ավելի է մեծացնում ֆինանսական ծանրաբեռնվածությունը։ Սա պահանջում է 500 դրամ վճար՝ հեռահաղորդակցության գրասենյակներում SIM քարտին ստորագրությունը կապելու համար, որին հաջորդում է 3000 դրամ ակտիվացման վճարը Ekeng-ի՝ Հայաստանի էլեկտրոնային կառավարման ենթակառուցվածքների մատակարարի միջոցով։ Մեկ անձի համար այս կուտակային ծախսը՝ 6500 դրամ, ոչ աննշան ծախս է, հատկապես ցածր եկամուտ ունեցող տնային տնտեսությունների համար։
Այս ֆինանսական բեռի մասշտաբը ակնհայտ է դառնում՝ հաշվի առնելով տուժած անձանց ընդհանուր թիվը։ Ավելի քան 785,000 քաղաքացիներով, որոնք պարտավոր են հայտարարագրում ներկայացնել, ինչպես հաստատել է ՊԵԿ ղեկավար Էդուարդ Հակոբյանը, նախապատրաստական ընդհանուր ծախսը կարող է գերազանցել 4,55 միլիարդ դրամը (մոտավորապես 11,6 միլիոն ԱՄՆ դոլար)։ Այս զգալի գումարը հարցեր է առաջացնում նոր համակարգի ծախսերի և օգուտների վերլուծության վերաբերյալ, հատկապես երբ հաշվի է առնվում, որ հեռահաղորդակցության օպերատորներին և Ekeng-ին կատարվող այս վճարները իրենք ենթակա են հարկման, ինչը կարող է ուռճացնել քաղաքացիների վրա ընդհանուր ֆինանսական ազդեցությունը։ Վճարումների մշակման համար տերմինալների լրացուցիչ վճարները էլ ավելի են սրում այս խնդիրը։
Թեև կառավարությունը ակնկալում է միլիարդավոր լրացուցիչ եկամուտներ ստանալ այս պարտադիր հայտարարագրման գործընթացի միջոցով, հարց է մնում՝ արդյոք համակարգի առավելությունները գերազանցում են քաղաքացիների վրա դրված ծախսերը։ Քննադատները պնդում են, որ համակարգը անհամաչափ բեռ է դնում արդեն իսկ տնտեսական դժվարություններ ունեցողների վրա։ Սա մտահոգություններ է առաջացնում քաղաքականության արդարության և հավասարության վերաբերյալ, հատկապես այն պայմաններում, երբ տնտեսական անհավասարությունը պահպանվում է։
Հայտարարագրման գործընթացի ավարտի համար պահանջվող ժամանակի ներդրումը ևս մեկ բարդություն է ավելացնում։ Մինչդեռ պարզ դեպքը կարող է տևել մի քանի օրվա ընթացքում տարածված 6-8 ժամ, ավելի բարդ իրավիճակները, զուգորդված հնարավոր տեխնիկական դժվարությունների հետ, կարող են այն երկարացնել մինչև 15-20 ժամ կամ ավելի։ Այս ժամանակային բեռը, հատկապես թվային գրագիտության սահմանափակում ունեցողների կամ բարդ ֆինանսական իրավիճակներում գտնվողների համար, զգալի խոչընդոտ ու ծախս է ներկայացնում։
Հայաստանում եկամուտների պարտադիր հայտարարագրման համակարգը ներկայացնում է բարդ քաղաքական մարտահրավեր։ Մինչդեռ նպատակ ունենալով բարելավել հարկային թափանցիկությունը և ավելացնել պետական եկամուտները, դրա իրականացումը զգալի ֆինանսական և լոգիստիկական հետևանքներ է կրում քաղաքացիների համար։ Համակարգի երկարաժամկետ ազդեցության մանրակրկիտ գնահատումը՝ հաշվի առնելով ինչպես դրա առավելությունները, այնպես էլ ծախսերը, կարևոր է դրա արդյունավետությունն ու գործարկումն ապահովելու համար։ Սա ներառում է ID քարտերի տրամադրման հետ կապված տեխնիկական խնդիրների լուծումը, թվային ստորագրման գործընթացի պարզեցումը և նոր համակարգում կողմնորոշվող քաղաքացիներին համարժեք աջակցության և ռեսուրսների տրամադրումը։
Այսպիսով, ամփոփելով, կարող ենք նշել, որ նոր ներդրված համակարգը մի կողմից նպատակ ունի բարձրացնել պետության եկամուտները և ապահովել թափանցիկություն հարկային դաշտում, մյուս կողմից էլ լրացուցիչ ֆինանսական բեռ է դնում քաղաքացիների վրա։ Կարևոր է գտնել ոսկե միջինը և համակարգը դարձնել արդյունավետ և քաղաքացիների համար հասանելի։
