Քաղաքականություն

Զանգեզուրի խաչմերուկում. Ալիևի ուլտիմատումները, ռազմականացումը և Հայաստանի դիմադրությունը

Aliyev interview

Վերջին օրերին Ադրբեջանի նախագահ Իլհամ Ալիևի հայտարարությունները, մասնավորապես նրա հունվարի 7-ի հարցազրույցը, է՛լ ավելի են խորացրել Հարավային Կովկասի տարածաշրջանում կայունության վերաբերյալ մտահոգությունները։ Ալիևի շարունակական պահանջները՝ բացել այսպես կոչված «Զանգեզուրի միջանցքը», ինչպես նաև Հայաստանի դեմ «ֆաշիզմի» մեղադրանքներն ու միջազգային հանրությանը՝ հայկական ռազմական կարողությունների սահմանափակման կոչերը, վկայում են Ադրբեջանի առավել ագրեսիվ աշխարհաքաղաքական ռազմավարության մասին։ Այս իրադարձությունները, որոնք տեղի են ունենում Ադրբեջանի զգալիորեն ընդլայնված ռազմական բյուջեի ֆոնին, լուրջ հարցեր են առաջացնում տարածաշրջանում կայուն խաղաղության հեռանկարների վերաբերյալ։

Ալիևի իշխանությունը տարիներ շարունակ ղեկավարվել է ավտորիտար քաղաքականությամբ և պետական հովանավորչությամբ իրականացվող հակահայկականությամբ։ Freedom House-ի «Ազատություն աշխարհում 2024» զեկույցում Ադրբեջանը որակվել է որպես «ոչ ազատ» երկիր՝ քաղաքական ընդդիմության ճնշման և հիմնարար ազատությունների խախտումների պատճառով (Freedom House, 2024, freedomhouse.org): Ներքին ընդդիմության ճնշմանը զուգահեռ, Ադրբեջանը նաև ակտիվորեն տարածում է ատելության խոսք և ոչնչացնում հայկական մշակութային ժառանգությունը՝ 2020 թ. պատերազմի արդյունքում վերահսկողության տակ անցած տարածքներում։ Այս կործանարար գործողությունները, որոնք փաստագրվել են ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի և Ռասայական անհանդուրժողականության դեմ եվրոպական հանձնաժողովի (ECRI) կողմից, է՛լ ավելի են սրում թշնամանքը և խոչընդոտում խաղաղությանն ու հաշտեցմանը (UNESCO, unesco.org; ECRI, coe.int/en/web/ecri):

Սրան հակառակ, Հայաստանը վերջին տարիներին ճանաչվել է որպես ժողովրդավարության առաջատար տարածաշրջանում՝ իր հաջողություններով մարդու իրավունքների և ազատությունների ոլորտում։ Հայկական կողմի բարձր ցուցանիշները հակադրվում են Ադրբեջանի վատթար իրավիճակին։ Ալիևի՝ Ֆրանսիայի, Եվրամիության և այլ ժողովրդավարական երկրների հասցեին ուղղված քննադատությունները պետք է դիտարկել այս համատեքստում։ Դրանք միտված են ապակառուցողական նպատակների՝ զրպարտելու ժողովրդավարական արժեքները և շեղելու ուշադրությունը սեփական ռեժիմի մարդու իրավունքների խախտումներից։

Ադրբեջանի ռազմավարության հիմնական տարրերից է ռազմական բյուջեի էական ավելացումը։ 2025 թվականին Ադրբեջանի ռազմական բյուջեն հասել է 5 միլիարդ դոլարի, ինչը զգալի աճ է 2023 թվականին Սթոքհոլմի միջազգային խաղաղության հետազոտությունների ինստիտուտի (SIPRI) զեկույցով արձանագրված 3․2 միլիարդ դոլարից (SIPRI, 2023, sipri.org): Համեմատության համար՝ Հայաստանի ռազմական բյուջեն նույն ժամանակահատվածում գնահատվել է 1 միլիարդ դոլար։ Այս մեծ անհավասարությունը ռազմական ուժերի միջև Հայաստանը կանգնեցնում է անվտանգության լուրջ մարտահրավերների առջև՝ Ադրբեջանին տալով ագրեսիվ քայլերի դիմելու հնարավորություն։

Այս աճող ռազմական ծախսերը չեն սահմանափակվում միայն զսպման նպատակներով։ Դրանք նաև ուղերձ են Ադրբեջանի տարածքային նկրտումների մասին։ Ալիևի պահանջը, որ Ֆրանսիան և այլ երկրներ դադարեցնեն Հայաստանին զենքի մատակարարումը, ավելի շուտ նպատակ ունի թուլացնել Հայաստանի պաշտպանական կարողությունները։ Հայաստանը, պաշտպանական կարողությունների արդիականացման իր ջանքերում, ոչ թե ագրեսիվ գործողությունների է դիմում, այլ պարզապես ձգտում է ապահովել իր ինքնապաշտպանությունը այսպիսի անապահով պայմաններում։

Ալիևի «ֆաշիզմի» վերաբերյալ մեղադրանքները, որոնք ուղղված են Հայաստանին, փաստարկված չեն և ծառայում են որպես քարոզչական գործիք։ Ընդհակառակը, Եվրոպայի խորհուրդը բազմիցս փաստագրել է ատելության խոսքի և բռնության հերոսացման դեպքեր Ադրբեջանում, ներառյալ Ռամիլ Սաֆարովի հերոսացման փաստը, որը դատապարտվել է ՆԱՏՕ-ի ծրագրի ընթացքում հայ սպային սպանելու համար (Council of Europe, coe.int):

Տարածաշրջանում աճող լարվածությունը, Ադրբեջանի ռազմական բյուջեի աննախադեպ աճը և Ալիևի սպառնալից հռետորաբանությունը կտրուկ ընդգծում են միջազգային հանրության կոշտ և հետևողական քայլերի անհրաժեշտությունը։ Այնուամենայնիվ, Հայաստանի ներքին դիմադրողականության ամրապնդումը նույնքան կարևոր է։ Միջազգային աջակցության կարևորությունը չի կարելի թերագնահատել, բայց դրա արդյունավետությունն առավել մեծ կլինի, եթե Հայաստանը հանդես գա որպես ուժեղ և համախմբված պետություն՝ պատրաստված դիմակայելու նոր սպառնալիքներին։

Հայաստանի պետական և ռազմական ինստիտուտները պետք է առաջնահերթություն տան պաշտպանական կարողությունների շարունակական արդիականացմանը։ Սա ոչ միայն կօգնի չեզոքացնել ուժային անհավասարակշռությունը, այլև կդառնա կարևոր գործոն տարածաշրջանային կայունության ապահովման գործում։ Սակայն զուտ ռազմական ուժը բավարար չէ։ Հանրային միասնականությունն ու ազգային համախմբվածությունը վճռորոշ դեր կունենան՝ արդյունավետ դիմադրություն կազմակերպելու, արտաքին ճնշումները հաղթահարելու և ներքին կայունությունը պահպանելու հարցում։

Այս համատեքստում կարևոր է նաև վերաիմաստավորել ազգային ինքնիշխանության և ժողովրդավարության արժեքները։ Հանրության լայնածավալ ներգրավումը ազգային շահերի պաշտպանության գործում կդարձնի Հայաստանը ոչ միայն ավելի դիմակայուն արտաքին ճնշումներին, այլև կփոխանցի միջազգային հանրությանը հստակ ուղերձ՝ Հայաստանի վճռականության մասին՝ իր իրավունքներն ու տարածքային ամբողջականությունը պաշտպանելու հարցում։

Այսպիսով, տարածաշրջանային խաղաղության և կայունության հասնելու համար Հայաստանը պետք է համադրի իր ներքին ուժային գործոնը միջազգային դիվանագիտական աջակցության հետ։ Արդյունավետ ռազմավարություն մշակելու և իրականացնելու դեպքում Հայաստանը կարող է ձևավորել մի իրավիճակ, որտեղ իր անկախությունը և անվտանգությունը ապահովված կլինեն նույնիսկ ամենաբարդ պայմաններում։ Մնում է հարցը՝ արդյո՞ք Հայաստանը պատրաստ է իր ներքին և արտաքին հնարավորությունները համադրել՝ հաղթահարելու նորանոր մարտահրավերներն ու ամրապնդելու իր դիրքերը Հարավային Կովկասում։

Աղբյուրներ՝
Freedom House (2024). “Freedom in the World 2024,” freedomhouse.org
SIPRI (2023). SIPRI Military Expenditure Database, sipri.org
UNESCO. (տարբեր զեկույցներ), unesco.org
ECRI (տարբեր զեկույցներ), coe.int/en/web/ecri
Եվրոպայի խորհուրդ (տարբեր զեկույցներ), coe.int

ԱՄԵՆԱԴԻՏՎԱԾՆԵՐԸ

ՎԵՐ