Հայաստանը կանգնած է ժողովրդագրական կարևոր խաչմերուկի առաջ՝ նշանավորվելով ծնելիության մակարդակի անկմամբ, ծերացող բնակչությամբ և քաղաք-գյուղ մշտական անհավասարություններով։ 2024-2040 ժողովրդագրական բարելավման ռազմավարությունը ձգտում է հաղթահարել այս մարտահրավերները՝ նպատակ ունենալով կայունացնել ծնելիությունը, նվազեցնել մահացությունը և մեղմել էմիգրացիայի դրդապատճառները։ Սակայն, ծրագրի մանրամասն վերլուծությունը բացահայտում է մի շարք թերություններ, որոնց պատճառով կասկածելի է դառնում դրա կենսունակությունը։ Այս քննադատությունը, հիմնված ինչպես Հայաստանի առանձնահատուկ համատեքստի, այնպես էլ միջազգային լավագույն փորձերի վրա, վերլուծում է ծրագրի թույլ կողմերն ու առաջարկում լուծումներ։
Ֆինանսական անորոշություն՝ փխրուն հիմք
Ծրագրի ֆինանսական կառուցվածքը ակնհայտորեն անորոշ է։ Այն հիմնվում է միայն ընդհանուր հղումներին՝ տարեկան պետական բյուջեների և «օրենսդրությամբ թույլատրելի այլ ֆինանսական միջոցների» վրա (Հիմնավորման էջ)։ Սակայն ծրագիրը չի հստակեցնում, թե պետական բյուջեի ինչ մասը կուղղվի այս ռազմավարությանը, ինչպես նաև չի նշվում հավելյալ միջոցների ստացման աղբյուրներն ու մեխանիզմները։ Բազմամյա ֆինանսական պլանի բացակայությունը խորացնում է խնդիրը՝ ռազմավարությունը դարձնելով խոցելի քաղաքական առաջնահերթությունների և տարեկան բյուջետային փոփոխությունների նկատմամբ։
Ռուսաստանի “Ժողովրդագրություն” նախագիծը, որի ֆինանսավորման անկանոնությունը խանգարեց քաղաքականության արդյունավետությանը, ներկայացնում է այն ռիսկերը, որոնց կարող է բախվել Հայաստանը։ Նույն ժամանակ Թայլանդի ժողովրդագրական դիվիդենտի ռազմավարությունը ընդգծում է կրթության և առողջապահության վրա կայուն ներդրումների կարևորությունը՝ երկարաժամկետ հաջողության ապահովման համար (Ահմեդ և Կրուզ, 2016)։ Առանց մանրակրկիտ ֆինանսական պլանավորման, հարց է առաջանում՝ արդյո՞ք նախատեսված միջոցները կհամապատասխանեն նպատակներին։
Քաղաք-գյուղ անհավասարությունը՝ անտեսված տարածաշրջանային խնդիրներ
Ծրագիրը նշում է առողջապահական և սոցիալական ծառայությունների հասանելիության բարելավման անհրաժեշտությունը, սակայն այն չի առաջարկում հատուկ միջոցառումներ, որոնք ուղղված կլինեն գյուղական համայնքներին (Նախագծի մասին էջ)։ Գյուղական համայնքները շարունակում են բախվել ենթակառուցվածքների, առողջապահության և տնտեսական հնարավորությունների սահմանափակումների հետ, ինչը խթանում է արտագաղթն ու խորացնում ժողովրդագրական անհավասարակշռությունը։
Գերմանիայի գյուղական վերականգնման ծրագրերը, որոնք հաջողությամբ համատեղեցին ենթակառուցվածքային ներդրումները տնտեսական խթանների հետ, արժեքավոր օրինակ են։ Հայաստանը նույնպես պետք է լուծի գյուղական բնակավայրերից արտագաղթի պատճառները՝ ներառյալ ենթակառուցվածքների զարգացումն ու տեղական աշխատատեղերի ստեղծումը։ Ընդհանուր մոտեցումը չի կարող բավարարել տարբեր տարածաշրջանների բազմազան կարիքները։
Մշտադիտարկման և գնահատման թուլություններ
Ծրագիրը հիշատակում է տարեկան առաջընթացի հաշվետվությունները, սակայն չի հստակեցնում, թե ովքեր են իրականացնելու այդ գնահատումները, ինչ մեթոդաբանություններ են օգտագործվելու և ինչպես են արդյունքները ներառվելու քաղաքականության ճշգրտման մեջ (Հիմնավորման էջ)։ Առանց անկախ վերահսկողության՝ թափանցիկության և հաշվետվողականության բացակայության ռիսկը մեծ է։
Բանգլադեշի համայնքային մշտադիտարկման համակարգերը, որոնք ներառում էին համայնքային կառավարման մոդելներ, հաջողությամբ ապահովեցին թափանցիկություն և ճկունություն (Գրիբլ և Բրեմներ, 2012)։ Հայաստանը կարող է նման համակարգեր կիրառել՝ ստեղծելով հետադարձ կապի մեխանիզմներ և ապահովելով ռազմավարության հարմարվողականությունը։
Մշակութային գործոնների անտեսում
Ծրագիրը հիմնականում կենտրոնացած է ֆինանսական խրախուսումների վրա, ինչպիսիք են մանկական տուփերի տրամադրումը և հարկային արտոնությունները նորածինների համար (Ամփոփաթերթ)։ Թեև այս միջոցառումները արժեքավոր են, դրանք չեն անդրադառնում ավելի խորը հասարակական խնդիրներին, ներառյալ գենդերային անհավասարությունը, մատչելի երեխաների խնամքի բացակայությունը և ընտանիքի չափի ու աշխատանք-ընտանիք հավասարակշռության վերաբերյալ հասարակական կարծրատիպերը։
Թայլանդի ժողովրդագրական դիվիդենտի ռազմավարությունը, որը հաջողությամբ համատեղեց ընտանիքի պլանավորումը կրթության և առողջապահության ոլորտներում ներդրումներով, ցույց է տալիս, թե որքան կարևոր է սոցիալ-մշակութային գործոնների լուծումը տնտեսական միջոցառումների կողքին (Ահմեդ և Կրուզ, 2016)։ Հայաստանը կարող է ընդլայնել իր ռազմավարությունը՝ ներառելով գենդերային հավասարության բարեփոխումներ, երեխաների խնամքի հասանելիության ապահովում և հանրային քարոզարշավներ՝ աշխատանքի և ընտանիքի հավասարակշռությունը խթանելու համար։
Ներքին հակասություններ
Ծրագրում ներկայացված տվյալները հակասություններ են պարունակում։ Թեև նախատեսվում է կայունացնել ծնելիության գործակիցը, պտղաբերության գործակիցը նվազում է՝ 2024 թ. 1.79-ից մինչև 2028 թ. 1.65 (Նախագծի հավելված)։ Նմանատիպ խնդիր է առկա մահացության ցուցանիշներում, որոնց ավելացումը՝ 2024 թ. 9.2-ից մինչև 2040 թ. 11.99, հակասում է առողջապահական բարելավումների նպատակներին։
Ռուսաստանի փորձը ցույց է տալիս, թե որքան կարևոր է հստակ և իրատեսական ցուցանիշների վրա հիմնված ռազմավարությունը (Մոյիսեև և այլք, 2024)։ Հայաստանը պետք է վերանայի իր տվյալները՝ ապահովելու համար ներքին համապատասխանություն և հավատարմություն։
Եզրակացություն՝ դեպի կայուն ժողովրդագրական ապագա
2024-2040 ժողովրդագրական բարելավման ռազմավարությունը կարևոր քայլ է Հայաստանի ժողովրդագրական մարտահրավերներին արձագանքելու ուղղությամբ։ Սակայն ծրագրի թերությունները՝ ֆինանսական անորոշությունից մինչև մշակութային գործոնների անտեսում, կարող են սահմանափակել դրա ազդեցությունը։
Որպեսզի ծրագիրը իրական ազդեցություն ունենա, անհրաժեշտ է վերանայել այն՝ ներառելով հստակ ֆինանսական պլանավորում, նպատակային տարածաշրջանային միջամտություններ, ուժեղ մշտադիտարկման համակարգեր և սոցիալ-մշակութային բարեփոխումներ։ Արդյո՞ք Հայաստանը կկարողանա հարմարվել այս մարտահրավերներին և ստեղծել ժողովրդագրական կայուն ապագա։
Azat TV-ն շարունակելու է հետևել ռազմավարության զարգացմանը և ներկայացնել օբյեկտիվ վերլուծություններ։
Հղումներ
- Հիմնավորման էջ
- Նախագծի մասին էջ
- Ամփոփաթերթ
- Մոյիսեև և այլք, 2024: «Ժամանակակից Ռուսաստանի ժողովրդագրական քաղաքականության միջոցառումների արդյունավետությունը»
- Գրիբլ և Բրեմներ, 2012: «Ժողովրդագրական դիվիդենտի հասնումը»
- Ահմեդ և Կրուզ, 2016: «Հարավային Աֆրիկայում ժողովրդագրական փոփոխությունների առավելագույն օգտագործումը»
Հ.Գ.
Գերմանիայի գյուղական զարգացման փորձը, ինչպես վերլուծվել է Մենգի և Գեբհարդթի (2020) հոդվածում, արժեքավոր դասեր է առաջարկում Հայաստանի ժողովրդագրական ռազմավարության համար։ Թեև հոդվածը հիմնականում քննարկում է Գերմանիայի փորձառության կիրառելիությունը Չինաստանի գյուղական փոխակերպման մեջ, հիմնական սկզբունքները՝ քաղաք-գյուղ հավասարակշռված զարգացումը, տարածաշրջանային հարմարեցումը և կայուն աճը, մեծապես համապատասխանում են Հայաստանի կարիքներին։ Գերմանիայի հաջողություններից՝ բնակիչների ներգրավումից, մարդկային կապիտալի պահպանությունից և ենթակառուցվածքային ներդրումներից սովորելով, Հայաստանը կարող է իր գյուղական համայնքները դարձնել ավելի գրավիչ, կայուն և բարգավաճ։ Սակայն, այդ փորձառությունների ադապտացիան պետք է հաշվի առնի Հայաստանի յուրահատուկ սոցիալ-տնտեսական և մշակութային պայմանները՝ առավելագույն արդյունքի հասնելու համար։
