Սթրեսը էական ազդեցություն ունի այն բանի վրա, թե ինչպես է ուղեղը ծածկագրում և վերհիշում տհաճ հիշողությունները, ինչը լուրջ հետևանքներ ունի հետտրավմատիկ սթրեսային խանգարման (PTSD) դեպքում։ The Hospital for Sick Children (SickKids) հիվանդանոցում իրականացված նոր հետազոտությունը բացահայտում է սթրեսի ազդեցությամբ հիշողությունների ընդհանրացման գործընթացը և մատնանշում միջամտություն, որը կարող է վերականգնել հիշողությունների համապատասխան հստակությունը և մեղմել PTSD-ի վնասակար ազդեցությունները։
Սթրեսը կարող է լինել և՛ խթանող, և՛ խանգարող։ Օրինակ, ելույթի ժամանակ սխալը կարող է առաջացնել սթրես հաջորդ ելույթի նախաշեմին՝ ուղեղի բացասական փորձի հետ ասոցիացիայի պատճառով։ Բայց բռնության կամ անհանգստության խանգարման հետևանքով առաջացած սթրեսը հաճախ դուրս է գալիս իր սկզբնական իրադարձության սահմաններից։ Այս երևույթը, որը կոչվում է սթրեսով պայմանավորված տհաճ հիշողությունների ընդհանրացում, կարող է հրավառության կամ մեքենայի պայթյունի ձայնը վերածել վախեցնող հիշողությունների խթանների, որոնք զգալիորեն ազդում են առօրյա կյանքի վրա և խորացնում PTSD-ի ախտանիշները։
Cell գիտական ամսագրում հրապարակված այս հետազոտությունը, որը ղեկավարել են դոկտորներ Շինա Ջոսելինը և Փոլ Ֆրանկլենդը՝ Կալգարիի Համալսարանի Մեթյու Հիլի հետ համագործակցությամբ, բացահայտում է հիշողությունների ընդհանրացման կենսաբանական մեխանիզմները։ Նրանց հաջողվել է պարզել, որ էնդոկանաբինոիդների ընկալիչները, որոնք գտնվում են ինտերնեյրոններում, կարևոր դեր են խաղում հիշողությունների չափի և հստակության վերահսկման մեջ։ Այս ընկալիչների արգելափակումը թույլ է տվել նվազեցնել սթրեսի հետևանքով առաջացող ընդհանրացված հիշողությունները և վերաուղղորդել սթրեսային արձագանքը միայն համապատասխան իրադարձություններին։
Նախակլինիկական մոդելում հետազոտական խումբը փորձարկել է, թե ինչպես է սուր, բայց անվտանգ սթրեսը, որը տեղի է ունենում տհաճ իրադարձությունից առաջ, առաջացնում ընդհանրացված վախեցնող հիշողություն, որը կարող է ակտիվանալ անվտանգ իրավիճակներում։ Այդ գործընթացը նման է PTSD-ի ախտանիշներին մարդկանց մոտ։ Հետազոտողները ուսումնասիրել են հիշողության ֆիզիկական ներկայացումները՝ էնգրամները, որոնք սովորաբար կազմված են նեյրոնների փոքր խմբից։ Սակայն սթրեսով պայմանավորված էնգրամները կազմված են ավելի մեծ նեյրոնային խմբերից, ինչը հիշողությունները դարձնում է ավելի ընդհանրացված։
Ստացված տվյալները ցույց են տվել, որ սթրեսն առաջացնում է էնդոկանաբինոիդների ավելացված ազատում, ինչը խաթարում է ինտերնեյրոնների ֆունկցիան՝ թույլ տալով էնգրամների չափը մեծանալ։ «Էնդոկանաբինոիդների ընկալիչները գործում են այնպես, ինչպես խիստ ակումբի մուտքի վերահսկիչ ժապավենը։ Երբ սթրեսը խթանում է չափազանց շատ էնդոկանաբինոիդների ազատումը, այս ժապավենը հեռանում է, և ձևավորվում են ընդհանրացված վախեցնող հիշողություններ»,- բացատրում է Ջոսելինը։ «Այս ընկալիչները կոնկրետ ինտերնեյրոններում արգելափակելով՝ մենք կարողացանք կանխել PTSD-ի ամենադժվար հաղթահարվող ախտանիշներից մեկը»։
Հետազոտությունը բացահայտել է նաև անսպասելի կապ սթրեսի և զարգացող ուղեղի միջև։ Նախորդ ուսումնասիրություններում, որոնք տպագրվել են 2023 թվականին Science ամսագրում, հայտնաբերվել են մեծ էնգրամներ զարգացող ուղեղում, որոնք նման են սթրեսով պայմանավորված էնգրամներին։ Սա ընդգծում է կապը սթրեսի, էնգրամի չափի և տարիքային առանձնահատկությունների միջև։
«Հիշողության բարդ կենսաբանական գործընթացները դեռևս լիովին չեն բացահայտվել»,- նշում է դոկտոր Ֆրանկլենդը։ «Մեր նպատակն է, որ հիշողության մասին ավելի խորը գիտելիքներն օգնենք կիրառել իրական բուժական մեթոդներում՝ հոգեբանական և ուղեղի այլ խանգարումներ ունեցող մարդկանց համար կյանքի տարբեր փուլերում»։
Հետազոտությունն իրականացվել է Կանադայի Առողջապահական Հետազոտությունների Ինստիտուտի (CIHR), Բնական Գիտությունների և Ճարտարագիտական Հետազոտությունների Խորհրդի (NSERC), Նիդեռլանդների Հետազոտական Խորհրդի, Նիելս Ստենսենի Ֆոնդի, ZonMw Memorabel-ի, Alzheimer Nederland-ի, Տորոնտոյի Կանեփի և Կանաբինոիդների Հետազոտությունների Կոնսորցիումի և Brain Canada Հիմնադրամի աջակցությամբ։
ԽՈՐՀՈւՐԴ Է ՏՐՎՈւՄ ԿԱՐԴԱԼ
