Հայաստանում հոգեկան առողջության պահպանությունը. մարտահրավերներ և մարդու իրավունքների խնդիրներ

Հայաստանում հոգեկան առողջության մարտահրավերների համառոտ ակնարկ

Հայաստանյան մի շարք ՀԿ-ների վերջերս հրապարակած զեկույցը լուսաբանում է երկրի հոգեկան առողջության համակարգում առկա կարևոր խնդիրները: Չնայած շարունակական բարեփոխումներին, զգալի մարտահրավերներ են մնում, որոնք խոչընդոտում են հոգեկան խնդիրներ ունեցող անձանց իրավունքների իրացմանը: Հիմնական խնդիրներն են իրավական անբավարար դաշտը, որակյալ ծառայությունների սահմանափակ հասանելիությունը, մարդու իրավունքների վրա հիմնված մոտեցումների բացակայությունը և հանրային իրազեկվածության անբավարար մակարդակը, որոնք նպաստում են խարանի և խտրականության խորացմանը:

Իրավական անբավարար դաշտը և միջազգային չափանիշները

Հայաստանի հոգեկան առողջության վերաբերյալ իրավական դաշտը լիովին համահունչ չէ մարդու իրավունքների միջազգային չափանիշներին: Թեև իրավական փոփոխությունները հաճախակի են, դրանք հաճախ չեն երաշխավորում հոգեսոցիալական հաշմանդամություն ունեցող անձանց իրավունքների պաշտպանությունը և երբեմն հակասում են Հայաստանի միջազգային պարտավորություններին: Միջազգային կազմակերպությունները բազմիցս հորդորել են Հայաստանին բարելավել իր իրավական դաշտը՝ այս խոցելի խմբի ավելի լավ պաշտպանությունն ապահովելու համար:

Ապակենտրոնացում և ապաինստիտուցիոնալացում. քաղաքականությունն ընդդեմ գործնականի

2014 թվականից ի վեր Հայաստանը պաշտոնապես որդեգրել է հոգեկան առողջության ծառայությունների ապակենտրոնացման և ապաինստիտուցիոնալացման քաղաքականություն՝ մի շարք ռազմավարական փաստաթղթերով արտացոլելով այս հանձնառությունը: Այնուամենայնիվ, կառավարության գործողությունները հաճախ հակասում են այս քաղաքականությանը: Օրինակ, 2021 թվականին Հայաստանի ամենամեծ հոգեբուժական հաստատության վերակառուցման համար 5 միլիարդ ՀՀ դրամի զգալի հատկացումը վկայում է ինստիտուցիոնալ խնամքի վրա շարունակական կենտրոնացման մասին՝ համայնքային ծառայությունների փոխարեն: Ավելին, մարզային ընդհանուր հիվանդանոցներում հոգեբուժական բաժանմունքներ բացակայում են, իսկ համայնքային ծառայությունները, ինչպիսիք են ճգնաժամային կենտրոնները և շարժական խմբերը, մնում են սակավ, բացառությամբ անկախ կազմակերպությունների կողմից երբեմնակի նախաձեռնությունների:

Գործունակություն և հոգեկան խնդիրներ ունեցող անձանց իրավունքները

Հայաստանում պահպանվում է գործունակության ինստիտուտը, որը հոգեկան խնդիրներ ունեցող անձանց զրկում է իրենց կյանքի, այդ թվում՝ իրենց առողջության վերաբերյալ որոշումներ կայացնելու իրավունքից: Չնայած 2014 թվականից ի վեր ազգային ռազմավարություններին, որոնք նպատակ ունեն բարեփոխել կամ վերացնել այս ինստիտուտը, կոնկրետ քայլեր չեն ձեռնարկվել: Թեև 2015 թվականի Սահմանադրական դատարանի որոշումը գործունակ ճանաչված անձանց իրավունք է տվել բողոքարկել իրենց գործունակության վերականգնման համար, փոխարինող որոշումների կայացման հիմնարար խնդիրը մնում է չլուծված:

Ոչ կամավոր բուժում և մարդու իրավունքների խախտումներ

Հայաստանի օրենսդրությունը թույլատրում է ոչ կամավոր հոսպիտալացում և բուժում՝ հիմնվելով դատարանի որոշման վրա՝ կանխելու համար «հոգեկան առողջության խնդիր ունեցող անձից բխող վտանգը (ներառյալ՝ իր կամ այլ անձանց կյանքի կամ առողջության համար)»: Այս դրույթը հակասում է մարդու իրավունքների միջազգային պայմանագրերին և Հայաստանի ստանձնած պարտավորություններին: Հայաստանի դատական համակարգի վիճակագրությունը վկայում է դատարանի կողմից հաստատված ոչ կամավոր բուժման հրամանների բարձր ցուցանիշի մասին՝ բողոքարկումների սահմանափակ թվով և մերժումների ցածր տոկոսով, ինչը մտահոգություններ է առաջացնում պատշաճ իրավական գործընթացի և պացիենտի ինքնավարության վերաբերյալ: Ավելին, բուժման հարկադրական միջոցները, ներառյալ քիմիական և ֆիզիկական զսպումները, մնում են օրինականորեն թույլատրելի՝ խախտելով տեղեկացված համաձայնության սկզբունքները:

Ծառայությունների հասանելիությունն ու մատչելիությունը գյուղական վայրերում

Հայաստանում հոգեկան առողջության ծառայությունները մեծապես կենտրոնացված են մայրաքաղաք Երևանում: 2022 թվականի վիճակագրական տվյալները բացահայտում են հոգեկան առողջության մասնագետների բաշխման կտրուկ անհամաչափություն, որոնց ճնշող մեծամասնությունը գտնվում է Երևանում, ինչը նշանակում է, որ տարածաշրջանների մեծ մասը թերսպասարկված է: Գյուղական համայնքներում ծառայությունների բացակայությունը ստիպում է մարդկանց օգնություն փնտրել ոչ մասնագիտացված աղբյուրներից, ինչպիսիք են հավատացյալ բուժողները կամ էքստրասենսները, ինչը խոչընդոտում է ժամանակին և պատշաճ մասնագիտական խնամքի հասանելիությունը, հատկապես հոգեսոցիալական հաշմանդամություն ունեցող երեխաների և մեծահասակների համար:

Հոգեմետ դեղերի որակն ու մատչելիությունը

Հայաստանում որոշ հոգեմետ դեղերի հասանելիությունն ու որակը խնդրահարույց են: Թեև որոշ կարևոր դեղեր լիցենզավորված են և ներմուծվում են, դեղատներում դրանց կայուն առկայությունը երաշխավորված չէ: Հոգեկան առողջության խնդիրներ ունեցող անձանց համար, ովքեր գրանցված են հաշվառման մեջ, կառավարությունը հիմնականում տրամադրում է տեղական արտադրության դեղեր, որոնք գնվում են մրցույթների միջոցով, որոնք հաճախ գերակայություն են տալիս ծախսերին՝ որակի փոխարեն, և կարող են հանգեցնել պակասորդների կամ պակաս արդյունավետ այլընտրանքների օգտագործմանը: Համապատասխան դեղորայքի հասանելիության բացակայությունը էլ ավելի է բարդանում երեխաների համար, հատկապես գյուղական վայրերում, և այնպիսի խնդիրների դեպքում, ինչպիսին է ՈՒշադրության Պակասի և Հիպերակտիվության Համախտանիշը (ՈՒՊՀՀ), որի համար դեղորայքը հաճախ անհասանելի է: Ավելին, ապացույցների վրա հիմնված հոգեբուժական պրակտիկայում կիրառվող որոշ հոգեմետ դեղեր Հայաստանում հաստատված չեն՝ թմրամիջոցների դասակարգման պատճառով, ինչը սահմանափակում է բուժման տարբերակները նույնիսկ նրանց համար, ովքեր կարող են իրենց թույլ տալ դրանք մասնավոր կերպով ձեռք բերել:

Հոգեկան առողջության ծառայությունները համընդհանուր առողջության ապահովագրության շրջանակում

Չնայած 2023 թվականին համընդհանուր առողջության ապահովագրության ծրագրի ներդրմանը, հոգեկան առողջության ծառայությունները համարժեքորեն ինտեգրված չեն: Ներկայիս ծրագրերը ցույց են տալիս, որ հոգեկան առողջության ծառայությունների ծածկույթը մեծապես կմնա անփոփոխ, իսկ հոգեբուժական հաստատությունների կողմից մատուցվող ծառայությունները լիովին համահունչ չեն ԱՆ-ի կողմից պետական ֆինանսավորմամբ խնամքի համար սահմանված չափանիշներին, ինչով սահմանափակվում է դրանց ներառումը համընդհանուր առողջության ապահովագրության մեջ: Ծածկույթի այս բացը զգալի խոչընդոտ է հանդիսանում բնակչության համար համապարփակ հոգեկան առողջության խնամքի հասանելիության համար:

Հանրային իրազեկում և խարանի նվազեցում

Հայաստանը չունի հոգեկան առողջության վերաբերյալ հանրային իրազեկման համապարփակ ծրագիր կամ ռազմավարություն: Հանրային իրազեկվածությունը, հատկապես գյուղական համայնքներում, մնում է խիստ ցածր: Առաջնային բուժօգնության մասնագետները հաճախ չունեն ռեսուրսներ և վերապատրաստում՝ արդյունավետորեն տեղեկացնելու անհատներին առկա ծառայությունների մասին և տրամադրելու պատշաճ ուղեգրեր: Իրազեկվածության այս ցածր մակարդակը նպաստում է խարանի և խտրականության խորացմանը, հետագայում խոչընդոտելով օգնություն փնտրելու վարքագծին և հոգեկան առողջության ծառայությունների տրամադրման պահանջարկի վրա հիմնված մոտեցման ձևավորմանը:

Հայաստանում հոգեկան առողջության պահպանության բարելավման առաջարկություններ

Այս կարևոր խնդիրները լուծելու համար զեկույցը հորդորում է Հայաստանի կառավարությանը.

• ՄԱԿ-ի կոնվենցիաներին համահունչ միջոցառումներ մշակել և իրականացնել հոգեկան առողջության ծառայությունների ապակենտրոնացման և ապաինստիտուցիոնալացման քաղաքականության համար:
• Ապահովել իրավունքների վրա հիմնված հոգեկան առողջության ծառայությունների հասանելիությունը, ներառյալ գյուղական և թերսպասարկված համայնքներում:
• Առաջնային բուժօգնության բժիշկներին ապահովել հոգեկան առողջության վերաբերյալ անհրաժեշտ գիտելիքներով և հմտություններով:
• Վերացնել անձանց անգործունակ ճանաչելու ինստիտուտը և ներդնել աջակցության միջոցով որոշումների կայացման մեխանիզմներ:
• Արգելել ոչ կամավոր հոսպիտալացումը և ինստիտուցիոնալացումը՝ մշակելով Գործողությունների ծրագիր:
• Արգելել բուժման հարկադրական բոլոր միջոցների կիրառումը:
• Բարձրացնել հոգեկան առողջության ոլորտի գրավչությունը ապագա մասնագետների համար՝ հատուկ ուշադրություն դարձնելով մարզերում մասնագիտական ներուժի բացը լրացնելուն:
• Մշակել առցանց առողջապահական ծառայությունների համակարգ՝ ներառելով հոգեբուժական ծառայությունը:
• Ապահովել հոգեբուժական դեղամիջոցների որակը հասարակության բոլոր շերտերի համար:
• Վերանայել մրցութային համակարգը գնումների գործընթացը՝ ապահովելով պատշաճ որակի և անհրաժեշտ քանակի դեղերի մատակարարումը:
• Ներառել հոգեկան առողջության ծառայություններն առողջության համապարփակ ապահովագրության մեջ:
• Բնակչությանը պատշաճ կերպով տեղեկացնել հոգեկան առողջության ծառայությունների մասին՝ հատուկ ուշադրություն դարձնելով գյուղական համայնքների բնակիչներին:

Առողջապահական խնդիրների և մարդու իրավունքների վերաբերյալ ավելին իմանալու համար այցելեք Azat TV-ի Առողջապահություն և Իրավական բաժինները