Հայաստանի թվային վերափոխումը. Ինչպես հաղթահարել թվային խզումը – ՄԱԿ Հայաստանի թեմատիկ փաստաթուղթ

Հայաստանը զարգացնում է իր թվային տնտեսությունը, սակայն շարունակում է բախվել կարևոր մարտահրավերների՝ ներառյալ թվային խզումը, ցածր եկամուտ ունեցողների շրջանում մատչելիության սահմանափակումները և թվային գրագիտության անհավասարությունը։ ՄԱԿ-ի աջակցությամբ երկիրը քայլեր է ձեռնարկում դեպի ավելի ներառական և կայուն թվային ապագա։

Ինչու՞ է թվային կապը Հայաստանի ապագայի համար կենսական

Այսօրվա աշխարհում թվային կապը ոչ միայն տեխնոլոգիական առաջընթացի գործոն է, այլև տնտեսական աճի, կառավարման արդյունավետության, կրթության և սոցիալական ընդգրկվածության կարևորագույն տարր։ ՄԱԿ-ի «Թվային կապ՝ ոչ ոք չպետք է հետ մնա» թեմատիկ փաստաթղթում նշվում է, որ թեև Հայաստանը զգալի առաջընթաց է գրանցել թվայնացման հարցում, գյուղական համայնքները, ցածր եկամուտ ունեցող խմբերը և հաշմանդամություն ունեցող անձինք շարունակում են դուրս մնալ թվային զարգացումից։

ՄԱԿ-ը թվային վերափոխումն ընկալում է որպես Կայուն զարգացման նպատակների (SDGs) առաջմղող հիմնական ուժ, իսկ 2024-ի սեպտեմբերին ընդունված Գլոբալ թվային համաձայնագիրը հիմք է ստեղծում ապահով և հավասար հնարավորություններ ընձեռող թվային տարածքի համար։

Հայաստանի թվային վերափոխման հիմնական փուլերն ու առաջնահերթությունները

Հայաստանի թվայնացման գործընթացը համակարգվում է Բարձր տեխնոլոգիաների արդյունաբերության նախարարության (ԲՏԱՆ) կողմից և ներառում է հետևյալ հիմնական փուլերը․

• «Թվային թռիչք» (2018-2020 թթ.) – Նպատակն էր թվային ենթակառուցվածքների զարգացումը, ներառյալ ինտերնետի տարածումն ու թվային կառավարման հիմքերի ստեղծումը։
• «Թվային արագացում» (2021-2025 թթ.) – Այս փուլում կենտրոնացումը դրված է պետական կառավարման թվայնացման և արտադրողականության բարձրացման վրա։
• «Թվայնացված զարգացում» (2026-2030 թթ.) – Առաջիկա տարիներին շեշտը դրվելու է բարձր տեխնոլոգիաների միջոցով տնտեսական աճի և նորարարության խթանման վրա։

Հայաստանն ունի տարածաշրջանում ամենաբարձր էլեկտրոնային կառավարման (e-Government) առաջընթացը, սակայն քաղաքային և գյուղական համայնքների միջև առկա է զգալի անհավասարություն։

Թվային խզումը Հայաստանում. Ովքե՞ր են դուրս մնացածները

Չնայած վերջին զարգացումներին, Հայաստանում շարունակում է խորանալ թվային խզումը․

• Ցածր եկամուտ ունեցող տնային տնտեսություններն ու փոքր բիզնեսները դեռևս դժվարանում են ձեռք բերել արագ ինտերնետ՝ մատչելիության խնդիրների պատճառով։
• Գյուղական բնակավայրերը շարունակում են հետ մնալ քաղաքներից՝ ինտերնետի հասանելիության և թվային գրագիտության ցածր մակարդակի պատճառով։
• Կանանց շրջանում թվային գրագիտությունը զգալիորեն ցածր է, ընդամենը 35%-ը տիրապետում է հիմնական թվային հմտություններին, մինչդեռ տղամարդկանց մոտ այս ցուցանիշը կազմում է 55%։
• Հաշմանդամություն ունեցող անձինք բախվում են լրացուցիչ խնդիրների, ինչպիսիք են հարմարեցված տեխնոլոգիաների բացակայությունը և թվային ծառայությունների ոչ մատչելիությունը։

Թեև բնակչության 88%-ը ապրում է օպտիկամանրաթելային կապի (fiber-optic) տարածքում, վերջին մղոնի (last-mile) կապի բացակայությունը խոչընդոտում է որոշ համայնքների լիարժեք թվայնացմանը։

Թվային ենթակառուցվածքների զարգացում. Ինչպե՞ս է Հայաստանը ներդրում կատարում թվային ապագայի մեջ

Թվայնացման շարունակական առաջընթացի համար Հայաստանը կենտրոնանում է տվյալների կենտրոնների (data centers) և ինտերնետ կապի զարգացումների վրա․

• Tier 3 ստանդարտի տվյալների կենտրոններ, ինչպիսին է Ovio-ի կենտրոնը Աբովյանում, խթանում են Հայաստանի թվային ենթակառուցվածքների հուսալիությունը։
• Կիբերանվտանգության կենտրոնի ստեղծումը օգնում է պաշտպանել երկրի թվային էկոհամակարգը։
• Վերականգնվող էներգիայի ներդրումը կարևոր է տվյալների կենտրոնների աճող էներգածախսը կոմպենսացնելու համար։

Թվային կառավարում. Ինչպե՞ս են Հայաստանի քաղաքացիները օգտվում թվային ծառայություններից

Հայաստանը մեծ ուշադրություն է դարձնում էլեկտրոնային կառավարմանը (e-Governance) և պետական թափանցիկությանը։ Առավել կարևոր նախաձեռնություններից են․

• E-gov.am – կենտրոնացված պորտալ հարկային, պետական և վարչական ծառայությունների համար։
• E-draft.am – օրենքների նախագծերի հանրային քննարկման հարթակ։
• E-request.am – վարչական հարցումների թվային համակարգ։
• Է-արդարադատություն և Է-գնումներ – պետական գնումների և դատական համակարգի թվայնացում։

Հայաստանը Բաց կառավարման գործընկերության (OGP) ակտիվ մասնակից է, սակայն պետական ծառայությունների թվայնացման ժամանակ պետք է ապահովվի նաև ոչ թվային հասանելիություն՝ խոցելի խմբերի համար։

ՏՀՏ և բարձր տեխնոլոգիաների ոլորտի աճը Հայաստանում

Հայաստանի ՏՀՏ ոլորտը (Տեղեկատվական և հաղորդակցության տեխնոլոգիաներ) շարունակում է արագ աճել․

• ՏՀՏ ընկերությունների շրջանառությունն աճել է 43%-ով 2023 թվականին։
• ՏՀՏ ոլորտի ներդրումը ՀՆԱ-ում (GDP) մեծանում է։
• Արտասահմանցի մասնագետների ներգրավվածությունը, հատկապես Ռուսաստանից, աճել է։

Դիասպորայի ներդրումները, հարկային արտոնությունները և նորարարական կրթական ծրագրերը, ինչպիսիք են ԹՈՒՄՈ-ն, խթանում են ոլորտի առաջընթացը։

ՄԱԿ-ի դերը Հայաստանի թվային զարգացման աջակցման գործում

ՄԱԿ-ը ակտիվորեն աշխատում է Հայաստանում թվային ներառականությունը բարելավելու ուղղությամբ՝

• Քաղաքականության աջակցություն և ներդրումների խթանում։
• Հզորությունների զարգացման ծրագրեր՝ հանրային ծառայությունների թվայնացման համար։
• Համայնքների թվային գրագիտության ուսուցում։
• Արհեստական բանականության (AI) և կիբերանվտանգության քաղաքականության մշակման աջակցություն։

Ըստ ՄԱԿ-ի ՏՀՏ միության (ITU), Հայաստանի թվային ներառականության ապահովումը 2023-2030թթ. պահանջում է ՀՆԱ-ի 17%-ի չափով տարեկան ներդրում։

Ե՞րբ և ինչպե՞ս Հայաստանը կփակի թվային խզումը

Հայաստանը պետք է առաջնահերթություն տա․

• Ինտերնետի մատչելիության բարելավմանը։
• Թվային գրագիտության դասընթացներին, հատկապես կանանց և խոցելի խմբերի համար։
• Կիբերանվտանգության և տվյալների պաշտպանության զարգացմանը։
• Թվային ենթակառուցվածքների կայուն զարգացմանը։

Հայաստանը մեծ քայլեր է անում թվայնացման ուղղությամբ, սակայն թվային խզման, մատչելիության և ներառականության մարտահրավերները դեռևս արդիական են։ ՄԱԿ-ի աջակցությամբ և պետական-մասնավոր գործընկերությունների միջոցով երկիրը կարող է դառնալ տարածաշրջանային առաջատար թվային տեխնոլոգիաներում։

Աղբյուր՝ ՄԱԿ Հայաստան – Թվային կապ՝ ոչ ոք չպետք է հետ մնա, 2025