Մարդու իրավունքների պաշտպանի (ՄԻՊ) վերջին հայտարարությունը, որը վերաբերում է 20-օրյա հացադուլի արդյունքում կալանավորի մահվան դեպքին, կարևոր հարցեր է բարձրացնում Հայաստանի քրեակատարողական հիմնարկներում համակարգային պատասխանատվության և թափանցիկության վերաբերյալ։ Հայտարարությունը, որը տարածվեց միայն մահվան դեպքից հետո, ընդգծում է ազատությունից զրկված անձանց իրավունքների և բարեկեցության պաշտպանությանը ուղղված մեխանիզմների էական բացթողումները։ Սակայն տվյալ կալանավորի ինքնության, նրա գործողությունների դրդապատճառների և մահվան հանգամանքների վերաբերյալ մանրամասների բացակայությունը խորացնում է հանրային մտահոգությունները և թուլացնում է վստահությունը համապատասխան կառույցների նկատմամբ։
ՄԻՊ-ի գրասենյակը վերջին շաբաթների ընթացքում բազմաթիվ ահազանգեր է ստացել, որոնք վերաբերում են Հայաստանի քրեակատարողական հիմնարկներում հացադուլների պատշաճ վարման հետ կապված շարունակական խնդիրներին։ Բարձրացված հիմնական խնդիրներից էր այն, որ ստացիոնար բուժօգնության կարիք ունեցող կալանավորներին «Դատապարտյալների հիվանդանոց» քրեակատարողական հիմնարկ կամ այլ բժշկական կենտրոններ տեղափոխման գործընթացը հաճախ անհարկի ձգձգվում է։ Այսպիսի ձգձգումները, ինչպես նշել է պաշտպանը, երբեմն ունենում են անդառնալի հետևանքներ, ինչի վառ օրինակ է մահացած կալանավորի դեպքը։
ՄԻՊ-ը շեշտել է, որ պետությունը լիարժեք պատասխանատվություն է կրում իր իրավասության ներքո գտնվող անձանց իրավունքների և անվտանգության ապահովման համար։ Սա ներառում է նրանց իրավունքների խախտումները կանխարգելելու համար բոլոր անհրաժեշտ միջոցների ձեռնարկումը, ինչպես նաև կալանքի պայմաններում մահվան դեպքերի բազմակողմանի, ամբողջական և օբյեկտիվ քննության ապահովումը։ Այսպիսի դեպքերում անհապաղ և վճռական քայլերի բացակայությունը արտացոլում է համակարգային ավելի խորը խնդիրներ, որոնք պահանջում են անհապաղ լուծում։
ՄԻՊ-ի հայտարարության թափանցիկության բացակայությունը նվազեցնում է դրա արդյունավետությունը։ Առանց կալանավորի ինքնության կամ հացադուլի դրդապատճառների մասին մանրամասների հրապարակման՝ հայտարարությունը թողնում է առանց պատասխանների մի շարք կարևոր հարցեր, որոնք կարող էին օգնել հանրային քննարկմանը և ապահովել հաշվետվողականությունը։ Բացի այդ, պատասխանատու անձանց կամ արդարադատության ապահովման կոնկրետ միջոցառումների մասին հիշատակումների բացակայությունը խորացնում է թերահավատությունը գործող վերահսկողական մեխանիզմների արդյունավետության նկատմամբ։
Այս դեպքը եզակի չէ։ ՄԻՊ-ը բազմիցս բարձրաձայնել է այն մասին, որ կալանավորները հաճախ դիմում են ինքնավնասման, այդ թվում՝ օտար մարմիններ կուլ տալու, իրենց բողոքները արտահայտելու համար։ Այս գործողությունները ցույց են տալիս խորագույն անհանգստություն և հիասթափություն չլուծված խնդիրների նկատմամբ՝ ընդգծելով համակարգի ձախողումը կալանավորների մտահոգություններին լեգիտիմ միջոցներով արձագանքելու հարցում։ Այն փաստը, որ նման օտար մարմիններ հասանելի են կալանավորներին, բացահայտում է կանխարգելիչ միջոցառումների և ինստիտուցիոնալ վերահսկողության բացթողումները։
ՄԻՊ-ի գրասենյակը հետևողականորեն բարձրաձայնում է այս հարցերը տարբեր հարթակներում, ներառյալ 2023 թվականի Կանխարգելման ազգային մեխանիզմի տարեկան հաշվետվությունը։ Սակայն, շոշափելի բարեփոխումները դեռևս իրականություն չեն դարձել։ Առաջարկություններն ուղղված են պատասխանատու մարմիններին, սակայն դրանց իրականացման համար անհրաժեշտ է ավելի մեծ շտապողականություն և պատասխանատվություն։
Այս և նամն դեպքերը Հայաստանի քրեակատարողական համակարգի համապարփակ վերանայման՝ թափանցիկության, հաշվետվողականության և մարդու իրավունքների պաշտպանության ապահովման, ցուցիչ են։ Իշխանությունները պետք է առաջնահերթություն տան հստակ ընթացակարգերի հաստատմանը, բժշկական օգնության հասանելիության բարելավմանը և ինքնավնասման կանխարգելիչ մեխանիզմների ներդրմանը։ Եվ որ ամենակարևորն է, պետք է պատասխանատվության կանչել համապատասխան մարմիններին անգործույթան ու սխալների համար։
Արդյունքում, այս ողբերգությունը ընդգծում է համակարգային փոփոխությունների հրատապ անհրաժեշտությունը՝ ապահովելու պետական վերահսկողության ներքո գտնվող անձանց արժանապատվությունն ու իրավունքները, որին պետք է մասնակցեն քաղաքական գործիչները, մարդու իրավունքների պաշտպանները և ամբողջ հասարակությունը՝ պահանջելու հաշվետվողականություն և խթանելու բարեփոխումներ, որոնք նմանատիպ ողբերգությունները։ Միայն նման համատեղ ջանքերի միջոցով կարող է Հայաստանը շարժվել արդար և մարդասիրական քրեակատարողական համակարգի ուղղությամբ։
