Գլխուղեղի ծերացման բարդ գործընթացը մնում է նեյրոգիտության ամենամեծ առեղծվածներից մեկը, ինչը գիտնականներին մղում է բացահայտելու այն բջջային մեխանիզմները, որոնք ազդում են ճանաչողական անկման և նեյրոդեգեներատիվ հիվանդությունների վրա։ Nature-ում հրապարակված նոր հետազոտությունը, որը կատարվել է Ալենի ինստիտուտի հետազոտողների կողմից և ֆինանսավորվել է ԱՄՆ Առողջապահության ազգային ինստիտուտների (NIH) կողմից, ներկայացնում է այս երևույթի վերաբերյալ հեղափոխական նոր տվյալներ՝ բացահայտելով բջջային փոփոխություններն ու թերապևտիկ հնարավոր ուղիները։
Հետազոտությունը, որի ընթացքում ուսումնասիրվել է 1.2 միլիոն բջիջ մկների գլխուղեղում, ցույց է տվել, որ ծերացումը գլխուղեղում հավասարաչափ չի կատարվում։ Հիպոթալամուսը, որը կարևոր դեր ունի նյութափոխանակության և սննդի մշակման կարգավորման մեջ, առանձնացել է որպես ամենախոցելի գոտիներից մեկը։ Հիպոթալամուսի մի շարք բջջային տեսակներում՝ միկրոգլիաներում, տանիցիտներում և էպենդիմալ բջիջներում, գրանցվել են արտահայտված գենետիկ փոփոխություններ։ Սա հաստատում է հիպոթալամուսի առանցքային դերը նյութափոխանակության և գլխուղեղի ծերացման փոխկապակցվածության մեջ։
Գլիալ բջիջները, որոնք ավանդաբար համարվում են նեյրոնների օժանդակ բջիջներ, նույնպես էական փոփոխություններ են կրել ծերացման ընթացքում։ Մասնավորապես, միկրոգլիաները և մակրոֆագերը ցույց են տվել բորբոքման հետ կապված գեների ակտիվության բարձրացում՝ ծերացման և նեյրոդեգեներացիայի հայտնի հատկանիշ։ Միևնույն ժամանակ, հիպոթալամուսի նեյրոնները նվազեցրել են գեների ակտիվությունը, որոնք ապահովում են կառուցվածքային և ֆունկցիոնալ կայունությունը։ Այս երկակի երևույթը՝ բորբոքումների ակտիվացում գլիալ բջիջներում և նեյրոնների դեգրադացիա, ընդգծում է գլխուղեղի ծերացման բարդությունը։
Հետազոտության արդյունքները կապվում են նաև կենսակերպի գործոնների հետ։ Թեև ուսումնասիրությունը ուղիղ չի ուսումնասիրել դիետիկ միջամտությունները, արդյունքները մատնանշում են, որ նյութափոխանակության առողջությունը բարելավող ռազմավարություններ՝ ինչպես, օրինակ, ընդմիջվող ծոմապահությունը կամ կալորիականության սահմանափակումը, կարող են բարերար ազդեցություն ունենալ գլխուղեղի ծերացման վրա։ Սա խոստումնալից ուղի է հետագա հետազոտությունների համար՝ հասկանալու համար, թե ինչպես կենսակերպի փոփոխությունները կարող են ազդել բջջային ծերացման վրա։
Այս բացահայտումները հնարավոր դարձան առաջատար տեխնոլոգիաների միջոցով։ ՌՆԹ հաջորդականացման և գլխուղեղի քարտեզագրման նորարարական գործիքների օգտագործումը հնարավորություն տվեց հետազոտողներին հասնել գլխուղեղի բջջային լանդշաֆտի աննախադեպ մանրամասնության։ Սա թույլ է տվել հայտնաբերել ամենախոցելի գոտիներն ու բջջային տեսակները՝ առաջարկելով թերապևտիկ նոր ուղիներ։ Թերապիաները կարող են ներառել գլիալ բջիջներում բորբոքումների նվազեցումը կամ նեյրոնների կայունության աջակցումը՝ հետաձգելով ծերացման գործընթացը։
Այս հետազոտության հետևանքներն ընդգրկուն են։ Տարիքային հիվանդությունների ախտանիշները մեղմելուց զատ, այս տվյալները ճանապարհ են բացում գլխուղեղի առողջությունը կանխարգելիչ մոտեցումներով պահպանելու համար։ Գիտնականները կարող են մշակել միջամտություններ՝ ուղղված ծերացման ժամանակ առավել մեծ ազդեցություն կրող բջիջներին՝ աջակցելով ճանաչողական ֆունկցիաների պահպանմանը։
«Հստակեցնելով ծերացման բջջային գործընթացները՝ մենք ոչ միայն հասկանում ենք ծերացումը, այլ նաև պատկերացնում ապագա, որտեղ հնարավոր կլինի պահպանել գլխուղեղի առողջությունն ու կանխարգելել նեյրոդեգեներացիան»,- նշել է Ալենի ինստիտուտի առաջատար հետազոտող, դոկտոր Հոնգքուի Զենգը։
Այնուամենայնիվ, մնում են հիմնարար հարցեր։ Ի՞նչ չափով են այս բացահայտումները կիրառելի մարդու գլխուղեղի դեպքում։ Կարո՞ղ են կենսակերպի փոփոխությունները էական ազդեցություն ունենալ այս բջջային գործընթացների վրա, թե՞ անհրաժեշտ կլինեն նաև դեղագործական միջամտություններ։ Եվ վերջապես, որքանո՞վ են այս բացահայտումները մոտեցնելու նորարար թերապիաների ստեղծմանը՝ ուղղված նեյրոդեգեներատիվ հիվանդություններով ռիսկի տակ գտնվող միլիոնավոր մարդկանց։
Գիտական համայնքը շարունակում է խորանալ գլխուղեղի ծերացման բջջային մեխանիզմների մեջ։ Այս հետազոտությունը ոչ միայն տալիս է ավելի հստակ պատկերացում ծերացման մասին, այլև առաջարկում է հույս՝ մարդկության ամենամեծ մարտահրավերներից մեկը հաղթահարելու գործում։
Հղումներ՝
Jin, K., Yao, Z., van Velthoven, C. T. J., et al. (2025). Brain-wide cell-type-specific transcriptomic signatures of healthy ageing in mice. Nature. DOI: 10.1038/s41586-024-08350-8
Ալենի ինստիտուտ (2025). «Ծերացող գլխուղեղի հիմնական դերակատարների բացահայտում»
