Երբ ես ճամփա ընկա դեպի Երևանի եկեղեցից մեկի բակ, ես չէի պատկերացնում, թե ինչ է ինձ սպասվում: Ես չգիտեի, որ իմ պատահական հանդիպումը կհանգեցնի աչք բացող զրույցի, որը կբացահայտեր մեր երկրում անվտանգության գործելակերպի մութ կողմերը: Ես մոտեցա ցայտաղբյուրին սառը ջուր խմելու։ Այդտեղ էլ հանդիպեցի այն մարդուն, ով նուրբ ակնարկներով հասկացրեց, որ տարիներ շարունակ հետևել է ինձ, նույնիսկ մտերիմ ծանոթների միջոցով: Որպես լրագրող՝ ես հետաքրքրվեցի և խնդրեցի նրան կիսվել իր պատմություններով: Գամ սկզբից։
Ցայտաղբյուր
Երբ մտա եկեղեցու բակ, նկատեցի մի մարդու, որը կանգնած էր ցայտաղբյուրի մոտ։ Նա կարծես մոլորվել էր մտքերի մեջ՝ հայացքը դեպի հեռուն նայելով։ Մոտեցա ծորակին, տեսա, որ շրջվեց և նայեց ինձ։ Նրա աչքերը աջ ու ձախ էին պտտվում, նախքան ինձ վրա սևեռվելը՝ առանց ճանաչման նշույլի:
Քաղաքավարի գլխով արեցի՝ ակնկալելով, որ նա ճանապարհ տա ինձ ջուր խմելու համար: Կողք կանգնեց և ի զարմանս ինձ բարձրաձայնեց. «Լավ օր է սառը ջուր խմելու համար, այնպես չէ՞»: Նրա ձայնը ցածր էր ու կոպիտ, կասկածանքի տոնով։
Ժպտացի և պատասխանեցի. «Այո, այդպես է, ես հաճույքով եմ գալիս, այստեղ խաղաղ մթնոլորտ է, ջուրն էլ համեղ է»:
Գլխով արեց՝ դեռ կասկածանքով նայելով ինձ։ «Դուք կարծես բավականին հաճախ եք գալիս այստեղ»,- ասաց նա:
Ողնաշարովս սարսռեցի, երբ պատկերացրեցի, որ իմ մասին ավելին գիտի, քան ես կմտածեի։ «Այո»,- զգուշությամբ ասացի ես՝ մտածելով, թե ուր է տանում խոսակցությունը։
Քմծիծաղեց։ «Պետք չէ այդքան վախվենալ»,- ասաց նա։ «Ես քո մասին ամեն ինչ գիտեմ, քեզ տարիներ շարունակ հետևել են, նույնիսկ քեզ մերձավոր մարդիկ, նրանք զեկուցել են քո ամեն քայլի, քո ասած յուրաքանչյուր բառի մասին, Ֆեյսբուքի գրառումների, զանգերի, կապերի, սեփականության, շրջապատի մասին»:
Սիրտիս զարկերն արագացան, իսկ շունչս կանգ առավ, և նրա խոսքերի ծանրությունը խլացրեց ականջներս: Ես միշտ կասկածում էի, որ ինձ հետևում են, բայց դա հաստատվելը դիվային էր: «Ինչո՞ւ»,- հարցրեցի ես՝ ձայնս կոկորդումս։
Կարեկցանքով նայեց ինձ, աչքերը լցվեցին տխրությամբ։ «Որովհետև Հայաստանում գործերն այդպես են արվում»,- ասաց նա, – «ամենուր աչք ու ականջ ունեն, և նրանք ոչ մի բանի առաջ կանգ չեն առնի իրենց իշխանությունն ու վերահսկողությունը պահպանելու համար»։
Այդ ժամանակ ես գիտակցեցի, որ մի պատմության եմ հանդիպել, որը պետք է լինելու բարձրաձայնել: Խորը շունչ քաշեցի և նրան հարցրեցի, թե արդյոք կցանկանա՞ իր փորձառությունները կիսել ինձ հետ: Գլխով արեց, և մենք նստեցինք մոտակա նստարանին, որպեսզի սկսենք զրույցը:
«Դա մութ ու վտանգավոր աշխատանք էր», – ասաց նա ցածր ու լարված ձայնով։ «Համակարգին հանձնարարված է երկիրը զերծ պահել ներքին և արտաքին սպառնալիքներից: Բայց ժամանակի ընթացքում սկսեցի հասկանալ, որ ծառայությունն ավելի շատ շահագրգռված է սեփական իշխանությունը պահպանելու, քան Հայաստանի ժողովրդին պաշտպանելու մեջ»:
Ես գլխով արեցի՝ հորդորելով շարունակել։
«Այս ամենի համար մենք կիրառում էինք ամենատարբեր մարտավարությունները՝ մարդկանց լրտեսելու նպատակով»,- ասաց նա։ «Հեռախոսների գաղտնալսումից մինչև տներում և գրասենյակներում թաքնված տեսախցիկներ տեղադրելը, ոչինչ արգելված չէր: Նույնիսկ շանտաժ ու ահաբեկում էինք օգտագործում, որպեսզի մարդկանց ստիպենք կատարել մեր պատվերները»:
Ես սարսափով լսում էի, երբ նա նկարագրում էր, թե ինչ խորություններ է անցնելու անվտանգության ծառայությունը՝ իշխանությունը պահպանելու համար: «Երբևէ ականատես եղե՞լ եք մարդու իրավունքների խախտումների»,- հարցրեցի։
«Այո, ցավոք սրտի: Մարդիկ պարբերաբար ձերբակալվում և խոշտանգվում են համակարգի դեմ արտահայտվելու կամ պարզապես սխալ պահին սխալ տեղում հայտնվելու համար: Համակարգն անողոք է, և ոչ մի բանի առաջ չի կանգնում, որպեսզի լռեցնեն նրանց, ովքեր կհամարձակվեին ընդդիմանալ»:
Ես դողում էի այն մտքից, որ նման վայրագություններ են կատարվում ազգային անվտանգության անվան տակ։ «Քանի որ անցյալով եք արտահայտվում, ապա հարց է առաջանում՝ ի՞նչը ձեզ ստիպեց հեռանալ ծառայությունից»,- հարցրեցի։
Նայեց ինձ՝ կարծես մի ուրվական։ «Չէի կարող շարունակել լինել մի բանի մաս, որը հակասում էր այն ամենին, ինչին ես հավատում էի»,- ասաց նա: «Ես գիտեի, որ եթե մնամ, մեղսակից կդառնամ հանցագործությունների շղթային, որոնց դեմ պայքարել եմ ամբողջ կյանքս: Ուստի ազատման դիմում տվեցի և թաքնված մնացի երկար ժամանակ, իմանալով, որ համակարգը կգա իմ հետևից»:
Խնդրեցի կիսվել մարդկանց լրտեսելու և վերահսկելու համար համակարգի մարտավարության որոշ օրինակներով:
«Դե, մեր կիրառած ամենատարածված մարտավարություններից մեկը հեռախոսների գաղտնալսումն է»,- ասաց նա։ «Համակարգ ունի բարդ սարքավորումներ, որոնք կարող են մուտք գործել ցանկացած հեռախոսագիծ, և մենք լսում էինք խոսակցությունները՝ հնարավոր սպառնալիքների վերաբերյալ հետախուզական տվյալներ հավաքելու համար»:
Նա շարունակեց նկարագրել, թե ինչպես է համակարգը նաև վերահսկում մարդկանց առցանց գործունեությունը, կարդալով նրանց նամակները և վերահսկելով նրանց սոցիալական հարթակների հաշիվները: «Օգտագործվում են կեղծ հաշիվներ՝ մարդկանց առցանց ընկերանալու համար, որպեսզի հասնենք նրանց անձնական տեղեկատվությանը։ Այլ մեթոդներ էլ կան, որոնցով կարդում ենք նամակները։ Մեր ցանցի միջոցով կարողանում ենք ուղղորդել գլուխ բարձրացնող ցանկացած վտանգ և կարողանում ենք աղմուկ բարձրացնել ու կենտրոնացնել քաղաքացիների ուշադրությունն այն մարդկանց կամ գործընթացների վրա, որոնք անհրաժեշտ են լինում», – ասաց նա:
«Համակարգը նաև հավաքագրում է մարդկանց, ում համար հասանելի է զգայուն տեղեկատվությունը, ինչպիսիք են օրինակ՝ պետական պաշտոնյաները կամ բիզնես ղեկավարները, և դրանք օգտագործվում են ուրիշների գործունեության մասին զեկուցելու համար», – ասաց նա:
Նա խոսեց նաև տեսանելի և թաքնված տեսախցիկների կիրառման մասին։ «Տեսախցիկներ տեղադրվում են հասարակական վայրերում, օրինակ՝ զբոսայգիներում և կառավարական շենքերում, ինչպես նաև մասնավոր տներում և գրասենյակներում։ Նույնիսկ կան տեսախցիկներ՝ քողարկված առօրյա առարկաների տեսքով, օրինակ՝ ժամացույցներ կամ էլեկտրական սարքեր»։
Երբ ես լսում էի այս օրինակները, ես չէի կարող չունենալ անհանգստության զգացում: Համակարգը մարդկանց լրտեսելու և վերահսկելու աստիճանները ցնցող էին, և պարզ էր, որ ոչ ոք ապահովագրված չէր նրանց հասանելիությունից:
«Բայց ինչ վերաբերում է անմեղ մարդկանց»,- հարցրեցի, -«Դուք երբևէ հետևե՞լ եք մարդկանց, ովքեր վտանգ չէին ներկայացնում համակարգի համար»:
Հոգոց հանեց,- «Ցավոք սրտի, այո, մեզ հանձնարարվում է հնարավորինս շատ տեղեկատվություն հավաքել բոլորի մասին՝ անկախ նրանից, թե նրանք վտանգ են ներկայացնում, թե ոչ, դա բնակչության վրա վերահսկողություն պահպանելու, բոլորի մասին ամեն ինչ իմանալու միջոց է, դա սարսափելի խախտում է՝ անձնական գաղտնիության և մարդու իրավունքների մասով»:
Նա շարունակեց կիսվել մի պատմությունով, որը մեծ ազդեցություն է ունեցել իր վրա և ի վերջո, այլ դրվագների հետ մեկտեղ, հանգեցրել համակարգից հեռանալու նրա որոշմանը:
«Տարիներ առաջ ինձ հանձնարարվել էր լրտեսել մի կնոջ, ով լրագրող էր։ Նա իր որոշ հոդվածներում քննադատում էր համակարգը, և համակարգը նրան տեսնում էր որպես սպառնալիք»,- ասաց զրուցակիցս:
«Սկսեցինք վերահսկել իր հեռախոսազանգերը և առցանց գործունեությունը, կարդալ նրա նամակները և հետևել նրա գործողություններին: Բայց երբ ավելի խորացա նրա կյանքի մեջ, սկսեցի հասկանալ, որ նա ամենևին էլ վտանգ չէր: Նա պարզապես մի կին էր, որը փորձում էր անել իր աշխատանքը»,- ասաց նա։ «Նա խորապես հոգ էր տանում իր երկրի մասին և օգտագործում էր իր հարթակը` բարձրացնելու իրազեկվածությունը խնդիրների մասին, որոնք պետք է լուծվեին: Նա սպառնալիք չէր, նա հերոսական էր իրեն դրսևորում՝ չէր տրվում շանտաժներին, չէր գայթակղվում շքեղությունով և փողով»:
Աշխատակիցը դժվարին որոշում է կայացնում՝ դադարեցնել կնոջ հետապնդումը, սակայն, ցավոք, արդեն ուշ էր։ Համակարգը նրան արդեն պիտակավորել էր որպես պետության թշնամի՝ մեղադրելով նրան լրտեսության մեջ։ Նրան ձերբակալեցին՝ մեղադրելով դավաճանության մեջ։ Դա սարքվել էր համակարգի կողմից։ Կեղծ հասցեով նամակներ էին ուղարկել նրան տեղեկատվություն տալու նպատակով, լրագրողը համաձայնվել էր։ Փոխանցելուց հետո հրապարակել էր այդ տեղեկությունները, որոնք օրենքով արգելված էին և համակարգը կարողացավ փակուղու մեջ վերցնել։
Այդ կինը մենակ էր ապրում։ Գյումրիի երկրաշարժից ընտանիքի փրկված միակ աղջիկն էր։ Նրան մեծացրել էին բարեկամները։ Ազնվագույն մարդ էր։ Գերազանց սովորել էր դպրոցում, այնուհետև՝ պետհամալսարանում։ Միակ խնդիրն այն էր, որ չէր կարողանում կողակից գտնել։ Ոչ ոքի չէր համակերպվում։ Նույնիսկ մեր փորձերն էին ապարդյուն։ Կարծես միսիա ուներ անելու և չէր ուզում վտանգել որևէ մեկին։
«Ես ավերված էի», – ասաց նա՝ դողացող ձայնով։ «Ես ձախողել էի գործը, և ես ինքս ձախողվել էի: Հասկացա, որ այն, ինչ անում եմ, ոչ միայն բարոյապես սխալ էր, այլև հանցավոր է: Ես գիտեի, որ պետք է դուրս գալ տիղմից, այլապես տանջանքը կհասցներ ինձ անդառնալի գործողության»:
Կնոջն ի վերջո դատապարտել էին ցմահ ազատազրկման, թեկուզ և անիմաստ էր։ «Համակարգը նրա մեջ չարիք էր տեսնում։ Իսկ նա կոռումպացված համակարգի անմեղ զոհ էր»,- ասաց զրուցակիցս։ «Եվ ես այլևս չէի կարող լինել այդ ամենի մաս, երբեք չեմ մոռանա, որ չհասցրեցի զեկույցն ամբողջացնել, իսկ գործընկերներս արդեն գցել էին ծուղակը»։
Հարցազրույցի երկրորդ մասը կարող եք կարդալ այստեղ՝ Սուրճի սեղան
Հարցազրույցի երրորդ մասը կարող եք կարդալ այստեղ՝ Ինչպես ազդել մարդկանց վրա
ԽՈՐՀՈւՐԴ Է ՏՐՎՈւՄ ԿԱՐԴԱԼ
