Իրան․ միջուկային փակուղի, մարդու իրավունքների ճգնաժամ և համաշխարհային լարվածություն

Միջուկային փակուղին․ Իրանի և աշխարհի անհանգստությունը

Իրանի դիրքը միջազգային ասպարեզում երբեք այսքան վտանգված չի եղել։ Չինաստանի արտաքին գործերի նախարար Վան Ին հրապարակավ կոչ արեց վերականգնել միջուկային բանակցությունները, իսկ Թեհրանի արձագանքը կտրուկ էր։ Իրանի գլխավոր բանակցող Աբբաս Արաղչին պնդեց, որ երկիրը չի պատրաստվում քննարկել իր հրթիռային ծրագիրը ԱՄՆ-ի հետ, և միայն միջուկային հարցն է բանակցությունների օրակարգում։ «Daily News Egypt»-ի համաձայն՝ Արաղչին ընդգծեց․ «Բոլոր նախորդ բանակցությունների ժամանակ Ամերիկան միշտ բարձրացրել է հրթիռների և տարածաշրջանի հարցերը, բայց մեր դիրքորոշումը այս հարցում միշտ հստակ և հաստատուն է»։

Այս փակուղու պատճառը բարդ է․ անվստահության, վերջերս տեղի ունեցած ռազմական բախումների և դաշնակիցների փոփոխության խառնուրդ։ Վերջին լարվածությունը սկսվեց այն բանից հետո, երբ Թեհրանը դադարեցրեց համագործակցությունը Միջազգային միջուկային էներգիայի գործակալության (ՄԱԳԱՏԷ) հետ՝ Իսրայելի հետ կարճատև, բայց ինտենսիվ պատերազմի հետևանքով։ Իրանական պաշտոնյաները խստորեն քննադատեցին ՄԱԿ-ի միջուկային վերահսկողության կազմակերպությանը՝ մեղադրելով, որ վերջինս նպաստել է իսրայելական ռազմական գործողությանը՝ Իրանի միջուկային գործունեությունը դատապարտող բանաձև ընդունելով հենց պատերազմից առաջ։ Այս ճգնաժամը ոչ միայն ուրանի կամ ցենտրիֆուգների մասին է․ այն վերաբերում է ինքնիշխանությանը, հպարտությանը և դավաճանությունների պատմությանը։

ՄԱԳԱՏԷ-ի սահմանափակված մուտքը և պատերազմի հետևանքները

ՄԱԳԱՏԷ-ի գլխավոր տնօրեն Ռաֆայել Գրոսիի մտահոգություններն ավելի են խորանում։ «Financial Times»-ի հետ անկեղծ զրույցում նա ընդգծեց, որ Իրանը չի թույլատրում գործակալության տեսուչներին մուտք գործել հիմնական միջուկային օբյեկտներ՝ Ֆորդու, Նաթանզ և Իսֆահան, որոնք հարվածների են ենթարկվել ԱՄՆ-ի կողմից հունիսյան պատերազմի ընթացքում։ Ավելի քան 400 կիլոգրամ բարձր հարստացված ուրանի ճակատագիրը մնում է անհայտ, ինչը միջուկային տարածման վերաբերյալ հրատապ հարցեր է առաջացնում։ Գրոսին զգուշացնում է․ «Չեք կարող ասել՝ «Ես մնում եմ Միջուկային չտարածման պայմանագրի շրջանակում», և միաժամանակ չկատարել պարտավորությունները»։ Այս պահին ՄԱԳԱՏԷ-ն ստիպված է ապավինել արբանյակային պատկերներին՝ նախկինում իրականացվող համալիր ստուգումների փոխարեն։

Դիվանագիտական փակուղին իրական հետևանքներ ունի։ Մեծ Բրիտանիան, Ֆրանսիան և Գերմանիան ակտիվացրել են 2015-ի միջուկային համաձայնագրի «շրջադարձի» մեխանիզմը՝ վերականգնելով ՄԱԿ-ի պատժամիջոցները և մեղադրելով Թեհրանին պարտավորությունների խախտման մեջ։ Մինչ աշխարհը սպասում է, Իրանի միջուկային ապագան մնում է անորոշ, առանց հստակ ուղու և միջնորդների։

Մարդու իրավունքներ․ մահապատիժների աճ

Թեև Իրանի միջուկային ձգտումները մշտապես ուշադրության կենտրոնում են, երկրի ներսում տեղի է ունենում ավելի լուռ ողբերգություն։ Մահապատիժների թիվը զգալիորեն աճել է, ինչը մտահոգել է իրավապաշտպան կազմակերպություններին և միջազգային հանրությանը։ «Իրանի Ժողովրդական դիմադրության ազգային խորհուրդ»-ի (NCRI) տվյալներով՝ միայն Աբան ամսվա առաջին երկու շաբաթում մահապատժի է ենթարկվել առնվազն 103 բանտարկյալ, իսկ ընթացիկ տարվա ընթացքում՝ մոտ 1250։ Այս մասշտաբը ցնցող է․ ընդամենը երեք օրում՝ տարբեր նահանգներում, այդ թվում՝ Յազդում, Իսֆահանում, Մաշհադում և Շիրազում, կախաղան է բարձրացվել 28 մարդ։

NCRI-ի հայտարարությունը ներկայացնում է դատական համակարգի ճգնաժամային վիճակը։ Մահապատիժի ենթարկվածների թվում կան տղամարդիկ և կանայք տարբեր շրջաններից, որոնց պատմությունները հիմնականում մնում են անհայտ։ Մահապատիժների արագ և գաղտնի իրականացումը հանգեցրել է մեղադրանքների, թե իշխանությունները դա օգտագործում են որպես վերահսկման և ահաբեկման գործիք։ Իրավապաշտպանները պնդում են, որ այս աճը վկայում է ռեժիմի խորացած անհանգստությունների մասին՝ ներքին ու արտաքին ճնշումների պայմաններում։

Տարածաշրջանային լարվածություն․ պատանդներ և զինված խմբավորումներ

Իրանի ազդեցությունը տարածվում է սահմաններից դուրս՝ հաճախ դաշնակից զինված խմբերի միջոցով։ Վերջին դեպքը՝ Էլիզաբեթ Ցուրկովի ազատումը Իրաքում իրանամետ խմբավորման կողմից, առանձնահատուկ կերպով ընդգծեց իրավիճակը։ Ռուս-իսրայելացի հետազոտող, Princeton համալսարանի ակադեմիկոս Ցուրկովը պատմեց, որ իրեն տանջել են իրանամետ զինյալները՝ ազատման առաջին հարցազրույցում։ Այս դեպքը, որ ներկայացվել է Iran International-ի կողմից, վկայում է տարածաշրջանում իրանամետ խմբավորումների հզորության և վտանգների մասին՝ հատկապես օտարերկրացիների ու ընդդիմադիրների համար։

Դեպքը խորհրդանշում է Մերձավոր Արևելքում ազդեցության համար ընթացող պայքարը։ Իրանը երկար տարիներ աջակցել է զինված խմբերին Իրաքում, Սիրիայում, Լիբանանում և Եմենում՝ դառնալով արևմտյան երկրների ու տարածաշրջանային մրցակիցների համար լուրջ խնդիր։ Պատանդառությունը, թիրախային բռնությունները և գաղտնի գործողությունները այս մթնոլորտի անբաժանելի մասն են․ այստեղ ամենաշատը տուժում են խաղաղ բնակիչները։

Ղեկավարություն, ժառանգություն և ապագայի ուղին

Իրանի ներկա խնդիրների կենտրոնում կանգնած է բարդ քաղաքական համակարգ՝ ձևավորված հեղափոխության, պատերազմի և գաղափարական պայքարի տասնամյակների ընթացքում։ Նախկին նախագահ Հասան Ռոհանիի գործունեությունը բացահայտում է երկրի առաջնահերթությունների փոփոխությունները։ Կրոնական գործիչ, քաղաքական էլիտայի ներկայացուցիչ Ռոհանին Իրանը առաջնորդել է կարևոր ժամանակաշրջաններում՝ 2015-ի միջուկային համաձայնագրի բանակցումից մինչև Արևմուտքի հետ լարված հարաբերություններ։ Նրա նախագահության տարիներին եղան հույսի պահեր («նոր էջ» աշխարհում, ինչպես հայտարարեց ՄԱԿ-ում), բայց նաև մեկուսացման շրջաններ՝ հատկապես ԱՄՆ-ի կողմից միջուկային համաձայնագրից դուրս գալու և պատժամիջոցների վերականգնման հետևանքով։

Այսօր Ռոհանիի ժառանգությունը վերանայվում է։ 2024 թվականի հունվարին պետական լրատվամիջոցները հաղորդեցին, որ նրան արգելվել է կրկին առաջադրվել ազդեցիկ Փորձագետների ժողովում, ինչը վկայում է իշխանության բալանսի հնարավոր փոփոխության մասին։ Իսկ նախագահ Էբրահիմ Ռայիսին, Ռոհանիի հաջորդը, որդեգրել է ավելի կոշտ գիծ՝ վերահսկելով ներկայիս ճնշումները և ռազմական բախումների հետևանքները։

Միջուկային քաղաքականության, մարդու իրավունքների և տարածաշրջանային պայքարի խաչմերուկում Իրանը կանգնած է ընտրության առաջ։ Դրա ընտրությունները՝ համագործակցել կամ դիմակայել, բարեփոխել կամ փակվել, որոշելու են ոչ միայն իր սեփական ապագան, այլ նաև ողջ Մերձավոր Արևելքի անվտանգությունը։

Վերլուծություն․ Իրանի ներկա ուղին ցույց է տալիս երկիր, որը բախվում է լուրջ ներքին և արտաքին խնդիրների։ Միջուկային փակուղին և աճող մահապատիժները վկայում են խորքային անհանգստությունների մասին և իշխանության ձգտումը՝ ամրապնդելու վերահսկողությունը՝ անգամ դիվանագիտական և մարդկային մեծ ծախսերի գնով։ Մինչ միջազգային հանրությունը շարունակաբար փորձում է ներգրավել երկիրը, Իրանի անզիջում դիրքորոշումը վկայում է, որ էական փոփոխություն հնարավոր կլինի միայն ոչ թե զուտ բանակցություններով, այլ ուժերի և վստահության հիմքի փոփոխությամբ։